Klasyczne tańce indyjskie

Dzisiejszego wieczoru postanowiłam napisać coś o tańcu indyjskim. Nie czuję się ekspertką w tej dziedzinie, ale temat jest bliski mojemu sercu, gdyż przed wieloma laty uczyłam się trochę klasycznego tańca południowoindyjskiego bharatanatjam. Moją nauczycielką była Rada Żivkovic, najbardziej znana tancerka tego stylu w Polsce. Rada zaczęła swą przygodę z tańcem w wieku 6 lat, kiedy to rozpoczęła zajęcia w szkole baletowej w Szczecinie, tańca indyjskiego uczyła się w wielu miejscach na świecie. Zaczynała u Aleksandry Romanowej w Heidelbergu i Bhitiki Chaterjee w Berlinie, aby ostatecznie w Czennaj zostać uczennicą Umy Sundaram, która jest bezpośrednią spadkobierczynią spuścizny samej Rukmini Devi Arundale, wielkiej reformatorki i popularyzatorki tej sztuki. Rada jest autoryzowaną nauczycielką bharatanatjam z ramienia Kalakshetra School Dance (Czennaj) na terenie Europy (http://www.kalakshetra.net/). Kiedyś też spędziła rok tutaj, w Delhi jako studentka Shriram Bharatiya Kala Kendra School Dance (http://www.thekendra.com/). Poniżej zamieszczam krótki filmik przedstawiający działalność Rady Zivkovic i z całego serca polecam ją jako nauczycielkę, nie tylko dlatego, że ją znam, ale z powodu jej kompetencji jako nauczycielki i pedagoga.

Kolejnym powodem pisania dziś o tańcu indyjskim jest fakt, iż w zeszłym semestrze prowadziłam na kulturoznawstwie zajęcia na temat sztuk performatywnych Indii. Odwiedzali nas różni goście, specjaliści i artyści (muzycy, tancerze, nauczyciele sztuk walki). Pierwszym z nich była Agnieszka Kapelko, inna tancerka i nauczycielka bharatanatjam, założycielka wrocławskiej szkoły tańca Mayura (http://mayura.pl/). 

Wrocławska grupa taneczna Mayura z jej założycielką - Agnieszką Kapelko - w centrum

W Indiach występuje siedem tańców uznanych dziś za klasyczne: bharatanatjam, odissi, kuczipudi, mohiniattam, kathakali, kathak i manipuri. Taniec hindustański, czyli z północy kraju, to kathak, zaś manipuri pochodzi z terenów północno-wchodnich (stan Manipuri). „lndyjscy teatrolodzy wyróżniają trzy rodzaje tańca: nritta (nṛtta); ,,czysty" taniec, bez narracji, nritja (nṛtya) - taneczna interpretacja, ekspresyjne odzwierciedlenie emocji wyrazem twarzy, gestami, ustawieniem stóp oraz nóg i natja (nāṭya) - taniec narracyjny” (Marlewicz 2004:5).Wszystkie klasyczne tańca w swojej teorii i praktyce odwołują się do tradycji Natjaśastry, traktatu przypisywanego mędrcowi Bharacie. Z tekstu tego pochodzi indyjska koncepcja estetyczna bazująca na pojęciach bhawy (uczucie) i rasy (nastrój, dosł. 'smak', 'sok'). Zgodnie z nią sztuka ma służyć stworzeniu odpowiedniego nastroju, tak aby widz mógł współodczuwać (zanurzyć się w bhawie) i w ten sposób partycypować w boskiej anandzie (błogości rozumianej także w chrześcijańskiej teologii jako stan uświęcony, łac. bliss).

Poniższy film przedstawia taniec odissi pochodzący ze stanu Orissa w wykonaniu prominentnej tancerki, Sujaty Mohapatry.

Tutaj zaś można podziwiać długi występ kuczipudi - styl wywodzący się ze stanu Andhra Pradeś - według choreografii słynnego małżeństwa tancerzy: Rajy i Radhy Reddy.

Trzeci film ukazuje mohiniatttam - taniec pochodzący z Kerali - w wykonaniu grupy tancerek.

Pozostając w Kerali powinniśmy zapoznać się jeszcze z kathakali, opisywanym w literaturze polskiej jako teatr. Prawdą jest zaś, iż wszystkie klasyczne tańce indyjskie są z punktu widzenia naszej nauki formami teatralnymi, ze względu na swój opisowy charakter. Tancerze poprzez ruchy ciała i gesty swych rąk opowiadają rozmaite historie, zazwyczaj przedstawiające losy bogów i bogiń. Osobom pragnącym dowiedzieć się czegoś więcej na temat tego stylu, jak i mu pokrewnych, zachęcam do lektury tekstów i artykułów Krzysztofa Renika.

   

Manipuri to ostatni z wymienionych tańców, pochodzący ze stanu Manipur. W przeciwieństwie do przedstawionych powyżej nie jest on stylem południowym, lecz północnowschodnim. Region ten (Norteast India) odróżnia się kulturowo od południa (style karnatycki) i północy (style hindustańskie). Znaczące są tam wpływy sino-tybetańskie i birmańskie. Co tez można zauważyć oglądając taniec zaprezentowany poniżej.

Dwa najbardziej znane spośród klasycznych tańców indyjskich to południowoindyjskie bharatanatjam i północnoindyjski kathak. Na początek chciałabym zatem omówić pierwszy z nich. Współczesna nazwa tego stylu ma pochodzić od 4 słów: bhawa (uczucie), raga (melodia), tala (rytm), natjam (taniec dramatyczny). Jest to jeden z najbardziej znanych w świecie klasycznych tańców indyjskich. Pochodzi z Indii południowych, ze stanu Tamilnadu, którego stolicą jest Czennaj (dawny Madras). Tradycyjnie występował również w Andhra Pradeś i Karnatace (Narayan 2005:21-23).

. 

Styl ten pierwotnie prezentowany był tylko w świątyniach, stanowiąc element adoracji bóstwa. Bharatanatjam (dawniej nazywane dasiattam) było wykonywane przez tzw. dewadasi, czyli służebnice Boga. Były to dziewczęta wychowywane przez kapłanów, które w dzieciństwie zostały ofiarowane bóstwu przez rodziców lub te, które zostały zmuszone do przyjęcia tej pozycji przez trudną sytuację życiową. Trzecią grupę stanowiły córki innych dewadasi. Dziewczęta były zaślubiane bóstwu, a ich obowiązkiem było wachlowanie boskiego wizerunku, noszenie rytualnej lampy podczas procesji, śpiewanie i tańczenie dla zadowolenia swego boskiego małżonka. Instytucja dewadasi w okresie od X do XIV w. została otoczona patronatem władców z dynastii Czola, a następnie przez Pandjów. Późniejsi sułtani panujący na Dekanie (płaskowyż położony w centralnych i południowych Indiach) także zaangażowali się we wspieranie i popularyzację dasiattam. Brytyjczycy w okresie swoich rządów w Indiach uznali tę instytucję za nieprzyzwoitą ze względu na kojarzenie jej z prostytucją świątynną i zakazali kontynuowania tego zwyczaju. Działanie to było częścią szerszego społecznego ruchu skierowanego przeciwko braminom (najwyższej klasie indyjskiego społeczeństwa indyjskiego, z której wywodzili się kapłani). Jako że dewadasi były depozytariuszkami tradycji tanecznej bharatanatjam, przekaz tej sztuki został zagrożony (ibidem).

Poniżej zamieszczam film dokumentalny mistrza Satyajita Raya (1921-1992) poświęcony postaci legendarnej tancerki bharatanatjam, Balasaraswati (1918-1984).

W latach 30. XX w. Rukmini Dewi Arundale, hinduska pochodząca z bramińskiej rodziny, zreformowała i spopularyzowała ten styl tańca. Jej występy sceniczne spotkały się z oburzeniem ze strony przedstawicieli wyższych kast (Narayana 2005:23-24). Pod wpływem wcześniejszej propagandy Brytyjczyków hindusi zaczęli źle kojarzyć tancerki bharatanatjam. Ponadto tradycyjnie uważano, iż dobrze urodzonej kobiecie nie wypada występować na scenie. Rukmini Dewi – zafascynowana baletem – została zainspirowana przez Annę Pawłową, rosyjską balerinę, do studiowania i popularyzacji rodzimej kultury tanecznej. Chcąc przywrócić bharatanatjam dobrą opinię, usunełą z tańca wszelkie ruchy bioder.

Agnieszka Kapelko

Tym, co charakterystyczne dla tańca bharatanatjam – oprócz braku ruchów bioder – to niska pozycja przyjmowana przez tancerki, czyli tzw. ardhamandi (ardhamaṅḍī). Takie ustawienie ukazywane jest już w rzeźbach pochodzących z drugiej połowy I tysiąclecia n. e. Charakteryzuje się zgiętymi kolanami, stopami złączonymi piętami, ale ustawionymi na zewnątrz, plecami wyprostowanymi w odcinku piersiowym i szyjnym. Ciało w bharatanatjam wyobrażane jest jako złożone z trójkątów. Pierwszy z nich obejmuje ramiona i talię, drugi zaś szeroko rozstawione kolana aż do złączonych pięt. Ruchy rąk są linearne, a ogólne wrażenie wywoływane przez tancerkę to powaga, a zarazem łagodność i spokój. Podstawowymi jednostkami w tym stylu tańca są adawu (kroki), które wywodzone są z karan opisanych w Natjaśastrze.

Występuje piętnaście grup adawu, w obrębie których mamy do czynienia z podgrupami. Seria adawu składa się na całość zwaną tirmaną. Tirmana zazwyczaj ukazuje wachlarz dżati, które stanowią złożone rytmiczne schematy. W tańcu bardzo ważne są ruchy rąk (hasta) i mudry (układy dłoni), za pomocą których prowadzona jest narracja (Narayan 2005:25-26).

Równie ważna jest mimika, za pomocą której artysta wyraża uczucia . 

Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Durga-mudra.png.

Podstawową zasadą bharatanatjam jest, iż każdy ruch wykonany w prawą stronę musi zostać symetrycznie odwzorowany w lewą stronę. Opiera się to na wierzeniu, że prawa – męska strona określana jako tandawa (aspekt boga Śiwy) – musi być równoważona przez lewą żeńską, nazywaną lasja (aspekt bogini Parwati). Związane jest to z koncepcją Śiwy jako Ardhanareśwara, czyli bóstwa komplementarnego, którego lewa strona ciała jest kobieca, a prawa męska. To samo wyrażane jest przez biżuterię ozdabiającą głowę tancerki. Ma ona wpięte we włosy złote ozdoby w postaci księżyca (element żeński) i słońca (element męski)(ibidem).

Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Bharatanatyam_male.jpg.

Występ taneczny bharatanatjam składa się z 7 części: alarippu (dosł. 'przyozdabiać kwiatami), dżatiśwaram, śabdam, warnam, padam, tillany i śloki. 

1) Pierwsza część, alarippu, stanowi wstęp polegający na złożeniu bóstwu i widowni pokłonu. Zazwyczaj towarzyszy jej recytacja sylab i akompaniament bębna. Jest swego rodzaju krótką i energiczną rozgrzewką przed właściwą częścią. 

2) Kolejna część, dżatiśwaram, stanowi kolejne wprowadzenie, tym razem melodii. Dzięki temu fragment ten staje się bogatszy od poprzedniego. Tancerka rozpoczyna go tirmaną wykonaną w szybkim tempie (w bharatanatjam wyróżniamy trzy prędkości). 

3) Partia trzecia, śabdam, stanowi pochwałę bóstwa lub króla i kończy się salutacją. W tej części dodana zostaje abhinaja, czyli gra aktorska. Mamy więc do czynienia ze stopniowym rozwojem i wzbogacaniem występu. 

4) Następnie przechodzi się do warnam, stanowiącego czwartą, główną partię występu, trwającą około godziny, w trakcie której tancerka ukazuje swój warsztat, umiejętności interpretacyjne i poczucie rytmu. Zostaje w pełni wykorzystana ekspresja twarzy i wszelkie inne środki wyrazu, jako że celem warnam jest wzbudzenie w widzach odpowiedniej bhawy (uczucia). 

5) Piąta część, czyli padam, będąca pewnego rodzaju kontynuacją i uzupełnieniem poprzedniej, jest partią wyrażającą jeszcze więcej emocji, nawiązującą do jednej z pieśni dewocyjnych, poświęconej Wisznu, Śiwie lub któremuś z ich zstąpień. Ten fragment wykonywany jest zazwyczaj w tempie średnim. 

6) Prawie na samym końcu występuje tillana, czyli część taneczna w pełni abstrakcyjna, pozbawiona znaczenia opisowego, bazująca jedynie na rytmie i melodii (tego typu taniec określa się mianem nritta, w odróżnieniu od nritji – tańca z elementami gry aktorskiej - i natji, typowego teatru). 

7) Wszystko zamykane jest przez ślokę, czyli recytację 32-sylabowej strofy modlitewnej.

Taniec bharatanatjam w wykonaniu słynnej Yamini Krishnamurti ().

Strój tancerek bharatanatjam jest bogaty i stanowi nowoczesną wersję pozszywanego sari ubieranego pomiędzy nogami (jeden z tradycyjnych sposobów drapowania sari). Kostium powinien być wykonany z jedwabiu podszytego bawełną. Zazwyczaj spotykamy się z połączeniem dwóch kontrastujących kolorów i brzegami wykończonymi złotymi pasami. Składa się z kilku elementów (4 lub 5): obcisłej bluzki z krótkimi rękawami (w przypadku kompletu czteroczęściowego bluzka charakteryzuje się ozdobnym wykończeniem okrywającym piersi), spodni, wachlarza przypinanego z przodu pomiędzy nogawkami, krótkiego półokrągłego materiału okalającego biodra i zapinanego w talii oraz materiału przewieszanego przez ramię i zakrywającego piersi (opcjonalnie)(Vaidyanathan 1996:147-148).

Mistrzyni bharatanatjam - Saroja Vaidyanathan - podczas występu dla stypendystów ICCRu (Audytorium ICCRu, Delhi)

Tancerka jest obficie przyozdobiona biżuterią. Na głowie znajdują się wspomniane już wcześniej symbole księżyca i słońca, a także ozdobny dysk. Włosy zwykle związane są w warkocz przystrojony białymi kwiatami jaśminu i pomarańczowej crossandry (kanakāmbaram, łac. Crossandra infundibuliformis), a zakończony tzw. kundżalam (na fotografii poniżej).

Agnieszka Kapelko

Uszy ozdobione są bogatymi kolczykami, na szyi znajdują się 2 wisiory, na rękach, przedramionach i kostkach bransolety, wokół talii pas, kolczyk w nosie jest opcjonalny. Wszystkie te ozdoby – z wyjątkiem bransolet na kostkach stóp - powinny być wykonane ze złota (złoto kojarzone jest z boginią fortuny – Lakszmi, dlatego ze względu na szacunek nie powinno być stosowane do ozdób używanych poniżej pasa). Na kostkach stóp znajdują się dodatkowo skórzane paski z przytwierdzonymi małymi dzwoneczkami w ilości trzydziestu lub czterdziestu. Palce stóp i dłoni barwione są na czerwono, oczy zaś podkreślane na czarno (Narayan 2005:28).

Źródło: http://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%AA%E0%AE%9F%E0%AE%BF%E0%AE%AE%E0%AE%AE%E0%AF%8D:Indian-dancer-nataraja.png.

Drugi z tańców, który chciałam przedstawić to kathak. Jest to styl tańca hindustańskiego, a więc pochodzący z północy Indii, popularny także w centralnej części kraju oraz na pewnych terenach Pakistanu. W Indiach przede wszystkim obecny w stanach: Uttar Pradeś, Bihar, Radżasthan, Madhja Pradeś, Gudżarat i Maharasztra (Narayan 2005:29). Powstał na styku kultury hinduskiej i muzułmańskiej. Nazwa wywodzi się od sanskryckiego słowa katha, czyli opowieść. Częstym tematem tańców jest miłość boskiej pary Radhy i Kryszny. Obecnie jednak spotykamy się też z tańcami nieopisowymi, które mają na celu jedynie wzbudzić odczucia estetyczne, bazując na kunszcie artysty. Tancerze wykonują często długie partie solowe, które skoncentrowane są na pracy stóp. Mikrofony w trakcie występów ustawia się na podłodze, gdyż właśnie stopami artysta wybija rytm. Wśród tancerzy spotykamy zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Często kathak wykonywany jest przez pary, choć pierwotnie zarezerwowany był jedynie dla mężczyzn z rodzin bramińskich (najwyższa klasa w tradycyjnym społeczeństwie indyjskim). Z czasem zaczął być tańczony również przez kobiety, tancerki świątynne. Nie było ich zbyt wiele i nie były one bezpośrednio powiązane z instytucją dewadasi, istniejącą w Indiach południowych. Pełniły jednak podobną rolę (Narayana 200531-21).

Tancerka kathaku Richa Jain. Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Kathak_3511900193_986f6440f6_b_retouched.jpg.

Styl ten, mający swe źródło w południowoindyjskim bharatanatjam, został zmieniony przez wpływy muzułmańskie. Przede wszystkim tańczony jest w pozycji wyprostowanej, a nie na zgiętych nogach, jak w większości stylów karnatyckich (południowoindyjskich). Jest to powrót do pierwotnego ustawienia, które ukazywane jest przez najstarsze przedstawienia. Między XII a XIX w. w kathaku występowały obie pozycje ciała, ale pod wpływem zmian w obyczajowości usunięto ustawienie ze zgiętymi kolanami (ardhamandi), wygięciami ciała na boki (tzw. tribhangi, tribhaṅgī, czyli 'trójzgięcie') oraz wysoko podniesioną nogą (urdhawadżanu, ūrdhavajānu). W wieku XX – w związku ze zmianami w obyczajowości - znów wprowadzono do kathaku zakazane wcześniej pozycje, choć dominującą pozostała wertykalna. Ustawieniem wyjściowym jest pionowe ze złączonymi stopami i dłońmi złożonymi w tradycyjnym pozdrowieniu (namaste) na wysokości piersi (Narayan 2005:33-34). Podobnie jak w innych tańcach indyjskich wykorzystuje się ręce, aby za pomocą mudr opowiedzieć historię. Bardzo ważna jest mimika twarzy, która ma przekazać widzom bogatą paletę emocji. W kathaku, podobnie jak w muzyce hindustańskiej, możemy spotkać się z improwizacją, bazującą oczywiście na klasycznych, wyuczonych wcześniej ruchach ciała.

Tancerze kathaku: Sharmila Sharma i Rajendra Kumar Gangani. Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Sharmila_Sharma_et_Rajendra_Kumar_Gangani_2.jpg.

Taniec ten, początkowo związany ze sferą religii i przekazywany – podobnie jak muzyka hindustańska - w obrębie tzw. gharan (gharānā, od ghar, czyli 'dom', 'rodzina'; tutaj dom nauczyciela), których nazwy pochodziły od nazw miejscowości. Z czasem – ze względu na królewskie patronaty - ośrodkami tańca stały się dwory muzułmańskie, a dokładnie mogolskie (XVI-XVIII w.). Występy kathaku nabrały zaś charakteru rozrywki możnowładców i wykonywane były przez kurtyzany. Najsłynniejszymi szkołami były Lucknow Gharana (stan Uttar Pradeś) i Jaipur Gharana (stan Radżasthan). Jak podaje Shovana Narayan sytuacja, w której hinduski taniec religijny wykonywany był przez bramińskich kapłanów na dworach muzułmańskich prowadziła do religijnego konfliktu interesów. Tradycyjnie kathak tańczony był przed posągiem Kryszny lub Śiwy, na co nie można było pozwolić na dworach mogolskich. Kompromisem – oczywiście dość pozornym – było zastąpienie postaci hinduskich bóstw koralami ze świętych drzew tulasi (tulasī) lub rudrakszy (rudrākṣa), które symbolizowały wymienionych bogów (Narayan 2005:31).

Po okresie kojarzenia kathaku ze sztuką kurtyzan umilających czas możnowładcom oraz odejścia od wiktoriańskiej pruderii, będącej efektem wpływów brytyjskich, doszło do przywrócenia tańcowi indyjskiemu dobrej opinii, dostosowania go do występów typowo scenicznych, traktowanych jako forma wyższej kultury. Artystów otoczono szacunkiem jako depozytariuszy tradycyjnej sztuki narodowej o charakterze religijnym. Zawód ten nie jest jednak traktowany jako pożądany, gdyż nie wiąże się z wysoką gratyfikacją finansową.

Tancerz kathaku podczas występu dla stypendystów ICCRu (Audytorium ICCRu, Delhi)

Przechodząc do kwestii stroju, należy zauważyć, że jest on mniej sformalizowany, niż w stylach karnatyckich, a także nosi znamiona wpływów muzułmańskich. Najczęściej jest to albo długa rozkloszowana tunika/ sukienka z obcisłymi spodniami pod spodem (tzw. churidar-angarkha). Powyżej kostek zakłada się specjalne bransolety z małymi dzwoneczkami wykonanymi z brązu, których jest po sto lub dwieście na każdej nodze (zatem dużo więcej niż w przypadku tancerek bharatanatjam). Mają one sakralne znaczenia, nawiązując do dzwonka używanego przez hinduskich kapłanów podczas wykonywania religijnych ceremonii ofiarniczych. Inny charakterystyczny zestaw to szeroko marszczona lub rozszerzająca się spódnica do kostek, bluzka (często z długimi rękawami) i szal/ welon okrywający górną część ciała, czasem razem z głową (lehenga-choli). Pod spódnicą tancerki zazwyczaj noszą obcisłe spodnie z uwagi na wykonywane piruety, w trakcie których szeroka spódnica unosi się czasem dość wysoko. Istotnym elementem stroju tancerki jest też oczywiście bogata biżuteria, którą stanowi: tika, czyli wisior ozdabiająca przedziałek i czoło, duże kolczyki, krótki naszyjnik przylegający do szyi, długi łańcuch na piersi, pas-łańcuch otaczający biodra, pierścienie z kamieniami, sztywne bransoletki oraz często także kolczyk do nosa. Innym ważnym komponentem jest makijaż uwydatniający oczy, który ma podkreślić ich ekspresję oraz zabarwianie stóp i dłoni na czerwono.

Słynna tancerka kathaku Shovana Narayan. Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Shovana_Narayan.jpg.

Mężczyźni przyodziewają tradycyjne hinduskie dhoti (dhoṭī), stanowiące długi kawałek szerokiego materiału owinięty wokół bioder i szal (czadar, cādar) lub długą tunikę i obcisłe spodnie (czauridar-kurta, cauḍīdār-kurtā), czasem z pasem przewiązanym szalem. Na nogi również ubierają bransolety z dzwonkami, a oczy podkreślają malując czarną kadżalą (kājala). Stroje te nie są zarezerwowane tylko dla tancerzy, stanowią standardowy lokalny strój odświętny. Jedynie męski makijaż stanowi specjalny dodatek. Tak ubranych tancerzy odnaleźć można już na przedstawieniach pochodzących z okresu między III a V w. n. e. (Narayana 2005:38-39).

Tancerze z grupy Ganesha Natyalaya podczas występu dla stypendystów ICCRu (Audytorium ICCRu, Delhi)

Na podstawie:

Kothari, S., 2000, Bharata Natyam, Mumbaj: Marg Publications.

Marlewicz, H., 2004, Dramat staroindyjski w teorii i praktyce, http://www.academia.edu/1033366/Dramat_staroindyjski_w_teorii_i_praktyce, 19.05.2013.

Narayan, S., 2005, Indian classical dances, Brkshire - Elgin - New Delhi: New Dawn Press Group.

Vaidyanathan, S., 1996, Bharatanatyam. An In-depth Study, New Delhi: Ganesa Natyalaya.

Osobom zainteresowanym nieomówionymi stylami indyjskiego tańca polecam stronę: 

http://www.bhavalaya.com/art%20and%20culture/mohiniyattam.html.